Okula başlama çağı tüm ebeveynler ve çocuklar için heyecan verici bir dönemdir. Okul hayatı boyunca çocuklar bireysel ve sosyal gelişim süreçlerinin en önemli basamaklarını tamamlarlar. Ancak bu süreç her zaman istenildiği ya da planlanıldığı kadar rahat geçmeyebilir.

Özellikle ilkokula başlama döneminde bazı çocuklar anne-babadan ayrılmakta zorlanabilirler, ya da okula devam konusunda hiçbir sorun yaşamayan bir çocuk bir anda okula gitmemek için şiddetli tepkiler (ağlama, aniden ortaya çıkan fiziksel rahatsızlıklar-karın ağrısı, kusma vb.) gösterebilir.

Okul reddi nedir?

Okul reddi kavramı okul çağındaki bir çocuğun okula gitmeye karşı gösterdiği endişeli tepkiler olarak tanımlanmaktadır. Okul reddi 3 farklı durumda ortaya çıkabilir; ilki okula yeni başlayan çocukların anne-babalarından ayrılmaktan dolayı duydukları endişe durumudur. Genellikle kısa bir süre sonunda çocuğun uyum sağlaması beklenir. İkinci durum ise çocuğun okul ortamında rahatsız eden ya da korkutan bir durumdan dolayı okula gitmek istememesidir. Örneğin arkadaşları tarafından zarar gören bir çocuğun okula gitmekten korkması olağandır. Üçüncüde ise aileden ayrılma endişesinin yoğun olarak yaşandığı durumlar gözlemlenmektedir. Çocuk evden ve anne-babasından ayrılma durumunda yoğun stres yaşadığı için okula gitmeyi ret edebilir.

Okul reddi çocuk, aile ve okul çalışanları için ciddi bir problem oluşturur. Okula gitmeyi ret etmek, kısa ve uzun dönemde çocuğun sosyal, duygusal ve akademik gelişimi üzerinde olumsuz etkilere neden olabilir.

Okul reddi, okul çağı çocuklarının % 5'inde görülmektedir. Hemen her yaşta ortaya çıkma olasılığı olsa da sıklıkla 5-6 yaş ve 10-11 yaş döneminde gözlemlenmektedir.

Yeni okula başlayan 5-6 dönemindeki çocuklar için anne-babalarından ayrılmak (özellikle de daha önce bir okul öncesi eğitime devam etmemişler ise), yeni bir sosyal ortama uyum sağlamak (kurallara uymak ve sorumlulukları yerine getirtmek), sosyal ilişkiler kurmak (ihtiyaçlarını ifade etmek ve karşılamak) zorlu bir süreçtir. Bu dönemde anne-baba tarafından aşırı korunan, kural ve sınırlamalar öğretilmeyen, duygusal olarak yaşının olgunluğuna sahip olmayan çocuklar diğer yaşıtlarına göre daha fazla zorlanmaktadırlar. Okula başlama olgunluğu çocuğun duygusal (yaşına uygun duygusal tepkileri gösterebilmesi) , sosyal (kurallara uyabilmek, sorun çözme becerilerine sahip olmak vb) ve bilişsel (dikkat ve öğrenme becerilerinde ciddi sorun yaşanmaması gibi) olarak okul ortamına hazır olması anlamına gelmektedir. Ancak bazı durumlarda çocuk okula başlamak için gerekli olgunluğa ve becerilere sahip olsa da okul reddi sorunu ortaya çıkabilmektedir.

Okul reddinin belirtileri nelerdir?

Okul hayatı süresince her çocuğun okula gitmek istemediği (başarısız olacağı bir sınavdan kurtulmak veya arkadaşları ile yaşadığı bir sorunla yüzleşmekten çekinmek gibi) zamanlar olacaktır. Bu gelişimin normal bir parçasıdır. Ancak

çocuğun okula gitmek konusunda sürekli sorun yaşaması, okula gitmemek için sürekli kendini hasta hissettiğini söylemesi (ki çoğu zaman fiziksel olarak hastalık belirtileri gösterebilirler), okula gitmek konusunda yoğun bir kaygı yaşaması anne-baba için dikkat edilmesi gereken bir durumdur.

• Okula gitmeyi ret etmek, gitmesi için zorlandığında evde ya da okulda şiddetli tepkiler vermek (bağırmak, ağlamak vb)
• Baş ağrısı, bulantı, kusma gibi şikâyetlerle sık sık okula gitmek istememek
• Anne-babaya aşırı düşkünlük (sürekli onların yanında olmak istemek, tek başına kalmaktan korkmak)
• Okula gitmek için çeşitli nedenler uydurmak (bugün evde kalayım, yarın söz giderim gibi sözler vermek)
• Geceleri uykuya dalmakta zorluk çekmek
• Sık sık kâbus görmek, karanlıktan ya da tek başına uyumaktan korkmak
• Okula gittiğinde çeşitli nedenler ile eve erken gelmeye çalışmak (kusma, ağlama krizleri, karın ağrısı, baş ağrısı gibi fiziksel şikâyetler vb)
• Sınıfa girmek istememek ya da sınıfa girdiğinde bile derse dâhil olmamak, yapılanları takip etmeyi ret etmek

Okul reddinin nedenleri

Okul, çocukların zamanın büyük bölümünün geçirdikleri bir yerdir. Bu nedenle özellikle okula yeni başlayan küçük çocuklar için evden uzun süre ayrı kalmak tedirgin edici olabilir. Güvenli ev ortamından ve anne-babadan uzun saatler ayrı kalmanın yanı sıra okul birçok yeni ve zorlayıcı durumlara uyum sağlamaya çalışmak çocuklar için endişe verici ve yorucu olabilir. Birçok çocuk yeni ortama, kurallara, akademik ve sosyal beklentilere uyum sağlamakta sorun yaşamadan bu süreci tamamlar. Ancak bazı etkenler bir araya geldiğinde, okul çocuk için kaçınmak istediği bir yer haline gelebilir.

Okul reddinin ortaya çıkma nedenlerinin çocuğun kişilik özellikleri, aile ortamı ya da okul ortamı ile ilgili etkenlerle ilişkili olduğu belirlenmektedir.

Kişilik özelliği olarak anne-babaya bağımlı olan, tek başına problem ile baş etme becerilerinde sorun yaşayan ya da kuralsız bir ev ortamında yetişen çocukların okul reddi yaşama olasılıklarının daha fazla olduğu düşünülebilir. Anne-babaya bağımlı olan çocuk okulda tek başına kendini güvende hissetmekte zorlanabilir. Okul ortamının gerektirdiği akademik ve sosyal beklentileri yeterince iyi karşılayamadığını düşünen bir çocuk için de okula gitmek oldukça kaygı verici bir deneyim olabilir. Duygularını uygun şekilde ifade etmekte zorlanan, ihtiyaç ve isteklerinin duruma uygun şekilde ifade edemeyen çocukların okulda zorlanmaları beklenebilir. Bunun yanı sıra ev ortamında her istekleri anında yerine getirilen, anne-baba tarafından aşırı korunan çocuklar da okula uyum sağlamakta sorun yaşayabilirler.

Aile ile ilgili özelliklerde ise; aile içinde yaşanan huzursuzluk ya da yoğun stres ve çatışmanın yaşanması çocuğun okula gitmeyi ret etmesine neden olabilir. Okulda olduğu zaman içerisinde çocuk evde olanları ve aile bireyleri merak ettiği için okula uyum sağlamakta zorlanabilir. Ailede yaşanan boşanma, yeni bir kardeşin doğması,

yeni bir eve taşınılması, anne-babanın ya da bir başka aile bireyinin uzun süre hasta olması gibi olaylar çocuğun yaşadığı endişeleri artıracağı için okul reddine neden olabilir.

Okul ortamı ile ilgili ya da çevresel etkenler düşünüldüğünde ise arkadaşları tarafından rahatsız edilmek (alay edilmek, şiddete ve zorbalığa maruz kalma vb) çocuğun okul gitmeyi ret etme nedeni olabilir. Ayrıca aşırı rekabete ve başarıya odaklı bir sınıf ortamı performans kaygısını artırabilir ( sınavdan kötü not aldığı ya da ödevini yapamadığı için öğretmenin onu sert bir şekilde cezalandıracağından korkmak). Okulda başkaları tarafından sürekli eleştirildiğini, yeterince başarılı olmadığını düşünmek çocuğun okula gitme isteğini azaltabilir. Ders başarısının düşük olması, sosyal etkinliklerde geri planda kalmak, oyun ve çalışmalarda tercih edilemeyen birey olmak, okulun kural ve beklentilerini uygulamakta zorlamak çocuk için okulu ciddi bir endişe kaynağı haline getirebilir.

Bu nedenle anne-baba okul reddi ile karşılaştığında çocuğu endişelendiren ve rahatsız eden sorunun kaynağını dikkatlice araştırmalıdır. Okuldaki öğretmenleri ve uzmanların desteği ile sorun mümkün olan en kısa sürede ve mümkünse okula devamsızlığa en az düzeyde izin vererek çözülmeye çalışılmalıdır. Süreç uzarsa mutlaka bir uzman yardımına başvurmaktan ve profesyonel yardım almaktan kaçınılmamalıdır.

Anne‐babalar neler yapabilir?

Okul reddinin yaşandığı durumlarda ilk olarak çocuğun fizyolojik bir muayene için doktor kontrolünden geçmesi önemlidir. Eğer fiziksel olarak şikâyetlere neden olacaka bir rahatsızlık durumu yok ise çocukla iletişim kurarak onu rahatsız edenin ne olduğunu anlamaya çalışmak önemlidir.

Okul reddi ile baş edebilmek için eğer mümkünse çocuğun okula devamı sağlanmalıdır. Evde kaldığı durumlara ise televizyon seyretmek, bilgisayar oynamak gibi eğlenceli etkinliklere izin verilmemelidir. Çocuk için okula gitmemek ailenin ilgisini almak ve evde iyi vakit geçirmek anlamına gelir ise sorunu çözmek daha da zorlaşacaktır.

Okula gitmek istememenin nedenlerini araştırmak için anne-baba olarak sınıf öğretmeninden ve okul danışmanından yardım almanız önemlidir. Çocuğunuz için birlikte, iş birliği içinde çalışmak en etkili çözüm yolu olacaktır.

Sorunun ne olduğunu anlamak için çocuğunuzu dinleyin. Onu endişelendiren, üzen, korkutan şeyin ne olduğunu size anlatması için onu cesaretlendirin.

Okul dışı zamanlarda sınıf arkadaşları ile etkinlikler planlayarak sosyal ilişkilerinin güçlenmesine yardımcı olun.

Okulda endişeleri arttığında ne yapabileceği hakkında onunla konuşun. Örneğin kendini kötü hissetmeye başladığında biraz rahatlamak için öğretmeni ya da okul danışmanı (veya rahat iletişim kurduğu, güvendiği bir başka kişi olabilir) ile konuşmasını önerebilirsiniz.

Aile ‐ okul işbirliğinin önemi

Okul reddinin nedenleri her zaman okul ortamından kaynaklanmasa da problemin ortaya çıkmasını tetikleyen etken olduğu için sorunun çözümünde öğretmen ve diğer okul çalışanlarının yer alması çözümü kolaylaştıracaktır.

Ailenin çocuğun durumu hakkında öğretmeni bilgilendirmesi ve öğretmenin görüşlerini ve gözlemlerini öğrenmesi çocuğun yaşadığı sorunun kaynağı hakkında doğru tespitin yapılmasında önemli rol oynamaktadır.

Okul ortamında öğretmenin ve okul danışmanın desteği ile çocuğun başarılı ve mutlu hissettiği etkinliklerin belirlenmesi okul ile ilgili endişeleri azaltabilir.

Çocuğun kaygısını azaltabileceği yöntemlerin neler olduğunu öğrenmek ve okul ortamında bunun için destek olmak çocuğun endişesini kontrol almasına yardımcı olacaktır. Örneğin teneffüs saatinde anne-babaya telefon etmek istemek gibi ayrıcalıklara belli sınırlamalar ile izin verilebilir.

Sınıf içinde davranışçı ödüllendirme sistemini kullanarak istenilen davranışın pekiştirilmesi sağlanabilir. Öğretmen sınıfa girdiği her ders için bir yıldız verip günün sonunda toplanan yıldızlarla çocuk bir sürpriz ödül kazanabilir.

Çözüm önerileri

• Okul reddi ile baş etmede en önemli maddelerden biri öncellikle çocuğun okula devam etmesini sağlamaktır. Fiziksel olarak kontrolleri yapıldıktan sonra doktor aksini önermediği takdirde anne-baba çocuğu okula göndermelidir.
• Sınıf öğretmenin ve okul danışmanın mutlaka durumdan haberdar etmek, çocuğun yaşadığı sorun hakkında doğru şekilde bilgilendirmek önemlidir.
• Çocuğun kendisini endişelendiren durum ya da durumlar hakkında konuşmasına fırsat vermek, sorunun nedenlerini anlamaya çalışmak doğru çözümü bulmak için gereklidir.
• Okulda öğretmenin ve danışmanın desteğini alarak aileden ayrılıp okula alışma sürecinin sağlıklı ve sakin bir şekilde olmasına özen gösterilmelidir.
• Uzun süreli ve şiddetli okul reddi durumlarında profesyonel yardım için aile bir uzmana başvurmalıdır.
• Sorun çocuk ve aile için ne kadar zorlayıcı olursa olsun, sabırlı yaklaşıp okul reddine neden olan etkenlerin doğru tespit edilmesi ve bunların düzenlenmesi için çaba harcanmalıdır.

Ece Akın Bakanay

Uzman Psikolojik Danışman